Muzej grada Zenice je javna institucija, osnovana 1966, a osnivač je bila tadašnja Opština Zenica. Ovaj muzej spada u kategoriju općih muzeja. Administrativni aparat, biblioteka i tri muzejske zbirke (arheološka, historijska i etnološka) bile su smještene u više objekata (zgradi bivše Medrese, Hadžimazića kući, Sinagogi i spomen-kući u Šerićima). Muzeju grada se 1982. godine priključila i gradska galerija zajedno sa svojim prostorom, tadašnji Dom kulture a danas Hrvatski dom „Kralj Tomislav“.
Nastanak zeničkog muzeja
Iako je ideja osnivača daleke 1966. godine bila da se budući muzej bavi prikupljanjem, čuvanjem i proučavanjem kulturno-historijske baštine zeničkog područja, ovaj muzej je u proteklih 56 godina izrastao u respektabilnu instituciju čiji je rad u mnogim domenima prevazišao lokalnu zajednicu i postao prepoznatljiva ustanova kulture širom Bosne i Hercegovine. Početak razvoja organizovane muzejske djelatnosti u Zenici vezana je uz Fikreta Ibrahimpašića-Fiću koji je bio i prvi direktor Zeničkog muzeja između 1966. i 1979. godine. S obzirom da je radio na administrativno-arhivskim poslovima, počeo je sa sakupljanjem njemu zanimljive građe za prošlost Zenice i njenih stanovnika. Nakon njega, funkciju direktora ove ustanove su obavljali Muhamed Kratina, Zdravko Balta, Muhamed Bajramović i Adnadin Jašarević koji se na toj funkciji nalazi i danas.
Dokumentarni film
Početkom 1964. godine Ibrahimpašić je, uz saglasnost tadašnjeg načelnika Ezhera Arnautovića kontaktirao režisera Midhata Mutapčića s ciljem realizacije dokumentarnog filma o urbanom razvoju Zenice. Tehnički detalji su brzo dogovoreni pa je režiser Mutapčić, prema scenariju Ibrahimpašića, tokom maja i juna 1964. godine u produkciji sarajevskog „Sutjeska filma“ snimio dokumentarac na 35 mm vrpci. Premijerno prikazivanje održano je u tadašnjem kinu „Central“. Općina je projekat finansirala a filmski materijal je ustupljen zeničkom muzeju. Ukupna građa se vremenom povećavala što je 1965. godine rezultiralo velikom muzejsko-arhivskom izložbom upriličenom povodom 20 godina od oslobođenja Zenice pod nazivom „Vrijeme, grad i ljudi“.
Izložba je trajala tokom aprila mjeseca a bila je postavljena u prostoru Doma kulture „Nedeljko Radić“. Uz pomoć tadašnje općinske administracije odobrena su finansijska sredstva za formiranje Komisije za procjenu uvjeta za formiranje zavičajne muzejske zbirke u Zenici početkom 1966. godine. Opština Zenica je 30.06.1966. godine donijela Rješenje o formiranju Muzejske zbirke a za direktora je imenovan Fikret Ibrahimpašić. Istovremeno se briga o tvrđavi Vranduk trebala prepustiti muzejskoj zbirci i Turističkoj zajednici Zenica. Godinu ranije je započet postupak pronalaženja adekvatnog prostora za smještaj muzejske zbirke a kao najbolje rješenje odabran je objekat zeničke Sinagoge. U prizemlju sinagoge se nalazila stalna arheološka postavka dok je na spratu postavljena stalna historijska i etnološka izložba. U središtu se nalazila maketa stare zeničke čaršije. Uz sam objekat sinagoge, na nešto manje od 200 m2 tokom 1968. godine podignut je stakleno-metalni montažni objekat u kojem se nalazila maketa Valjaonice, Koksare i Visoke peći Željezare Zenica. Nažalost, zbog loših uvjeta čuvanja i djelovanja atmosferalija, krajem 1969. godine ovaj eksponat je zbog oštećenja povučen.
Koliki je interes novootvoreni Muzej izazvao kod građana Zenice govori i podatak da je od 12. aprila do 10.12.1967. godine instituciju posjetilo ukupno 24.256 posjetitelja. Tokom 1968. i 1969. provedena su prva sistematska arheološka istraživanja u okolini Zenice: Putovići, Tišina-Mlinčići, Vranduk, Varošište. Pristupilo se masovnom prikupljanju predmeta i pisanih materijala kako od građanstva tako i ustanova i firmi s ciljem popunjavanja novih muzejskih zbirki a posebno historijske i zbirke NOB-a koja je dugo vremena egzistirala kao posebna muzejska zbirka. Kako Sinagoga nije bila dovoljna za sve veći broj programa ali i muzejskog i drugog materijala, Ibrahimpašić je odlučio da, tad ruinirani objekat sultan Ahmedove medrese temeljno adaptira i privede namjeni muzejskog objekta. Krajem 1976. godine, ova ustanova je na korištenje dobila još dva objekta. Vakuf hadžije Mazića, veliku stambenu kuću u centru grada u kojoj je 1978. nakon višegodišnje obnove otvorena nova stalna etnološka postavka koja je trajala do 1992. godine.
Nova zgrada
U toku ratnog perioda (1992-1995), Muzej grada Zenice ostao je bez tri objekta, a veći dio muzejskoga materijala bio je deponovan na više neuvjetnih lokacija u gradu.
Muzej grada Zenice djeluje u novoj zgradi počev od septembra 2007. Novi reprezentativni objekat izgrađen je zahvaljujući investiciji Općine Zenica, te finansijskoj pomoći Vlade Zeničko-dobojskog kantona. Arhitektonsko rješenje nove zgrade muzeja je uradio dipl. arh. Zvjezdan Turkić. Dva miliona maraka uloženih u novi Muzej mnogi Zeničani ne smatraju pretjeranim ulaganjem, jer, konačno, nakon petnaest godina ponovo su javnosti predstavljene muzejske zbirke, arheološka, historijska i etnološka. U sklopu svojih djelatnosti, Muzej je organizovao brojne muzejske i likovne izložbe, radionice, promocije, koncerte, kao i veliki broj naučno-istraživačkih skupova (simpozija, savjetovanja). Muzej se također bavi stručnim izdavaštvom. Kako je Muzej grada Zenice zamišljen kao ustanova koja svojim djelovanjem treba prekoračiti granice koje Muzeju postavlja objekat, zidovi, nužno je da egzistira u okvirima interakcije sa stanovništvom grada, ne samo da nudi programe, nego da ih i prihvata. Kako god, muzej grada Zenice je muzej budućnosti, ili bar muzej kakav bi trebao biti u 21. vijeku.
