ČUVAJMO NASLIJEĐE ZA BUDUĆE GENERACIJE
Bosna i Hercegovina je država s dugogodišnjom tradicijom. Mnogobrojne kulture koje su kroz historiju obitavale na ovom tlu ostavile su za sobom tragove vidljive i danas.
Berlinski kongres
Prostor savremene Bosne i Hercegovine stoljećima se nalazio u planovima proširenja hasburške, a kasnije austro-ugarske, vlasti na prostor evropskog dijela Osmanske carevine. Ipak, uslovi za materijalizaciju tih planova stekli su se nakon Velikog ustanka u Hercegovini i Bosni 1875. godine, a koji su uzrokovali izbijanje osmansko-ruskog rata 1877. godine. Osmansko carstvo doživjelo je težak poraz u pomenutom ratu, što je Ruskom carstvu omogućilo diktiranje, za Osmansko carstvo, vrlo nepovoljnih odredbi Mira u San Stefanu u martu 1878. godine. Međutim, provođenje ovog mira spriječile su ostale evropske velike sile, koje su primorale Osmansko carstvo, ali i Rusiju, na nove pregovore organizovane pod pokroviteljstvom Njemačke carevine u Berlinu u periodu od 13. juna do 13. jula 1878. godine. U nizu odredbi usvojenih na Berlinskom kongresu, za Bosnu i Hercegovinu, koja se upravo u ovom dokumentu po prvi put spominje pod ovim nazivom, najvažnija je odredba iz člana 25. kojim se Austro-ugarskoj monarhiji daje mandat da okupira provincije Bosnu i Hercegovinu, koje nominalno ostaju pod vlašću osmanskog sultana, a kako bi se konačno zaveo red na tom prostoru. Ulazak austro-ugarskih trupa, pod komandom barona Josipa Filipovića, počeo je 29. jula 1878. godine iz više pravaca, a Filipović je smatrao da će stanovništvo biti sretno razvojem situacije, te da će okupacija biti okončana bez većih problema i u najkraćem roku. Takav stav se pokazao potpuno pogrešnim jer su se okupacione snage uskoro morale suočiti sa žestokim vojnim otporom lokalnog, prvenstveno muslimanskog ali i pravoslavnog, stanovništva naročito u borbama kod Maglaja i Tuzle, ali i drugim dijelovima Bosne i Hercegovine. Iako su, u savremenom dobu, ova dešavanja bila prvenstveno u fokusu historičara, brojni bosanskohercegovački književnici su također u svojim djelima koristili motiv otpora okupaciji K und K monarhije, pri čemu se posebno ističu knjige Edhema Mulabdića i Derviša Sušića. U konačnici, otpor je ipak, potpuno očekivano, slomljen do 20. oktobra, a interesantno je lokalno predanje po kojem su pobunjenici potpisali predaju baronu Filipoviću upravo u Zenici, ali to je u konačnici ipak samo jedna zanimljiva legenda.
Zvanično pismo
Austro-ugarskom okupacijom Bosna i Hercegovina je nakon više od četiri stoljeća pripadnosti orijentalno-balkanskoj civilizaciji i po prvi put još od srednjeg vijeka, ponovo uključena u srednjoevropski kulturni prostor. Posljedice takvog razvoja situacije bile su enormne, a kao ilustracija može poslužiti primjer promjene zvaničnog pisma. Naime, zvanično pismo osmanske uprave bilo je arapsko, s tim da se u Bosni razvio poseban oblik pisma nazvan arebica. Kao i u drugim krajevima Evrope, a naročito onim pod vlašću Osmanlija, procenat nepismenosti u Bosni je bio izrazito visok, a sa austro-ugarskom okupacijom došlo je do promjene i na ovom polju jer zvanično pismo postaje latinica, koje je u Bosni do tada koristio minoran broj ljudi. Prelaskom na latinicu gotovo „preko noći“ najveći broj stanovnika Bosne i Hercegovine postao je funkcionalno nepismen, iako se arebica ipak još uvijek koristila i u nekim formalnim prilikama.
Modernizacija tokom protektorata
Austro-ugarska ideološka i kulturna politika u Bosni i Hercegovini temeljila se na uvjerenju da je evropska kultura u svakom smislu superiornija u odnosu na onu zatečenu u okupiranoj provinciji. Drugim riječima, austro-ugarske vlasti sebi su postavile za cilj da konačno „civiliziraju“ i modernizuju „domorodačko“ stanovništvo Bosne i Hercegovine. Takav stav okupacione vlasti su imale manje-više prema svim stanovnicima Bosne i Hercegovine bez obzira na njihovu konfesionalnu ili bilo koju drugu pripadnost. U skladu s tim stavom, austro-ugarska politika u BiH se prvenstveno fokusirala u dva pravca: prvi, iskorištavanje bh. prirodnih bogatstava kroz intenzivnu eksploataciju šumskih i rudnih bogatstava te razvoj industrije, dok je drugi pravac bio „civilizovanje“ domorodaca kroz novi obrazovni sistem i uspostavu prvih modernih institucija kulture. Iako je Bosna i Hercegovina nesumnjivo imala koristi od ovakvih politika, važno je imati na umu da je krajnji cilj K und K monarhije bio dokazati superiornost u odnosu na osmansku upravu, ali i domaću bh. kulturu, zatim pripremiti teren za potpuno uključivanje okupirane provincije u sastav Austro-ugarske monarhije, a sve to prvenstveno radi iskorištavanja njenih prirodnih bogatstava. U službi ovih ciljeva bile su i kulturna i obrazovna politika čiji je krajnji zadatak bio stvoriti lojalnog podanika bečkom caru, zbog čega je potpuno neopravdano nostalgično poimanje AU uprave kod velikog broja savremenih stanovnika Bosne i Hercegovine. Ipak, taj nostalgični, gotovo romantičarski odnos prema Austro-ugarskoj epohi naše historije vezan je, djelomično, i za realne i danas vidljive rezultate te uprave. Naprimjer, upravo u ovom periodu Bosna i Hercegovina dobila je prvu modernu instituciju kulture Zemaljski muzej, osnovan 1888. godine, a useljen u sadašnju zgradu 1913. godine, a koji je postao matična institucija iz koje će se razviti brojne druge kulturne, naučne, istraživačke pa i obrazovne ustanove u Bosni i Hercegovini. Na privrednom planu, osnovana su brojna industrijska preduzeća, uključujući i Rudnik i Željezaru u Zenici, koji će biti motor razvoja i uzrok nastanka brojnih gradova širom Bosne i Hercegovine poput Zenice, Tuzle, Mostara, Lukavca, Vareša, Doboja i drugih. Urbana fizionomija i unutrašnja društvena dinamika ovih gradova u potpunosti je promijenjena za relativno kratko vrijeme što se najbolje može pratiti kroz demografske pokazatelje: intenzivan porast broja stanovnika i naseljevanje velikog broja stranaca iz svih krajeva Monarhije što je dodatno proširilo multikulturalni spektar bh. društva.
(Tekst pripremio:
doc. dr. Mirza Džananović, historičar)
PROJEKAT PODRŽAVA MINISTARSTVO ZA OBRAZOVANJE, NAUKU, KULTURU I SPORT ZDK
