PROJEKAT: ČUVAJMO NASLIJEĐE ZA BUDUĆE GENERACIJE
Bosna i Hercegovina je država s dugogodišnjom tradicijom. Mnogobrojne kulture koje su kroz historiju obitavale na ovom tlu ostavile su za sobom tragove vidljive i danas.
Horion Bosona
Ime Bosna, s aspekta otkrivenih izvora, javlja se prvi put u obliku Bosona u XXXII poglavlju spisa De administrando imperio, bizantskog cara i pisca, Konstantina Porfirogeneta, a koja se odnosi na prostor oko gornjeg i srednjeg toka istoimene rijeke, u kojoj se nalaze i dva grada, Katera i Desnek. Spomenuta „horion Bosona“, u Konstatinovom spisu, obuhvata područje oko izvora, gornjeg i srednjeg toka istoimene rijeke, gdje se nalaze i dva spomenuta grada. Katera je vjerovatno nastala od grčke riječi kastron, kojom se općenito označava svaka utvrda, katera ili prosto grad, odnosno Gradac, koji se nalazio na širem lokalitetu današnjeg Sarajeva. Ime Desnek se dovodi u vezu sa ilirskim plemenom Desitijata koje je živjelo u centralnoj Bosni, između Breze i Visokog. Desnek bi, shodno tome, bio „Desne Kastron“ nekadašnji grad ili utvrda Desitijata. Za šire područje Visokog, kao kasnijeg političkog centra srednjovjekovne bosanske države, jednostavno se koristio naziv Bosna. Pored Bosne Porfirogenet spominje i neke druge oblasti koje će vremenom postati teritorijem države Bosne, i to: Soli (Salines, Ad Salinas), kao vjerovatno sjedište istoimene župe, zatim oblasti Trebinje, Zahumlje i Paganiju tj. Neretljansku oblast, pljevsku – Pleba, imotsku – Emota i hlivanjsku župu sa istoimenim nastanjenim gradom. Porfiregenetov podatak pokazuje da je Bosna, kao i druge zemlje koje su tu opisane, postojala kao poseban teritoriji. Ovoj prekrasnoj i bogatoj planinskoj zemlji prirodna konfiguracija terena, klima i društveno-političke posebnosti stoljećima su pomagale ne samo da se održi nego i odbrani od nepoželjna gostiju izvana.
Društveno-političko uređenje
Pored toga što je politička vlast na području Bosne uspostavljena ranije nego li u susjednim zemljama, društveno-političko uređenje srednjovjekovne Bosne ima mnogo svojih posebnosti. Prvo, vladar u Bosni, sa titulom bana nije dolazio niti načelom primogeniture, niti majorata, nego pristankom vlastele od koje je zavisilo njegovo dovođenje i ostanak na prijestolju. Drugo, dok su u Evropi srednjeg vijeka u predstavničko tijelo ulazili službenici Crkve, dominirajući njegovim radom, u Banovini/Kraljevini Bosni Sabor nisu činili predstavnici Crkve bosanske niti je u njegovom radu učestvovao vladarev sin, ali jeste vladareva žena. Treće, u srednjovjekovnoj Bosni ne postoje državni sudovi, kao više sudske instance. Četvrto, dok se na evropskim dvorovima tog perioda nalaze robovi, često hvatani u Bosni, pošto je rimokatolička Crkva branila porobljavanje kršćana, bosanska vlastela nije držala robove ili ropkinje kao kućnu i drugu poslugu.
Život i kultura naroda koji je živio na području srednjovjekovne Bosne ima svoj kontinuitet, još od prahistorije, još prije doseljavanja tračkog plemena Besa, čemu svjedoče posebni tipovi naselja, odnosno sojenice, gravirane kosti, nakit i gravira u pećini Badanj kod Stoca. Ta kultura se dodatno razvila djelovanjem raznih ilirskih plemena i Tračana, da bi dolaskom Rimljana dobila jedan novi zamah na mnogim poljima. Od doseljavanja Avara i Slavena kultura je dodatno obogaćena. Tragove kulture srednjovjekovnih Bošnjana možemo pronaći u kamenim svjedocima naše prošlosti – stećcima, kojima je bosanski čovjek oslikavao stanje u kojem je živio i umirao. Nemoguće je govoriti o kulturi srednjovjekovne Bosne, a ne spomenuti uticaj Crkve bosanske, razvoj glagoljice, odnosno posebnog oblika ćirilske pismenosti tj. bosančice, srednjovjekovnih isprava i listina itd.
To je bio redovan slučaj među prosvijetljenom evropskom gospodom. Peto, gradsko stanovništvo srednjevjekovne Bosne, za razliku od evropskog gradskog stanovništva, nikad nije oformilo poseban građanski stalež koji bi uticao na razvoj političkih procesa u zemlji. Šesto, u Bosni nisu postojali crkveni feudi niti obavezne feudalne daće stanovnika u korist Crkve bosanske, a koji je bio redovna i ozakonjena pojava u Evropi. Sedmo, za razliku od drugih posebno okolnih feudalnih država u Bosni nisu postojale niti su bile poznate kazne u vidu batinjanja, mučenja, sakaćenja u raznim vidovima, odsijecanja ruke, osljepljivanja, paljenja brade. U Bosni nije bilo ni kazne lišenja slobode pa čak ni kao zamjena za smrtnu kaznu. Osmo, brak Bošnjana je bio vrlo specifičan, imao je necrkveni, laički karakter, zaključivan otmicom djevojke, a djelomično ugovorom ili kupovinom. Od Male Azije do Pirineja je postojalo 16 heretičkih pokreta, od kojih je samo jedan bio državotvoran, najbrojniji i najznačajniji, to je onaj u Bosni zastupljen kroz instituciju Crkve bosanske. Bosna ima stećak, kao nijedna druga zemlja.
Kulin ban
Mnogo je događaja u srednjovjekovnoj Bosni koji zaslužuju posebno mjesto. Jedan od njih je onaj iz 29.08.1189. godine kad je Kulin ban izdao Povelju Dubrovčanima kojom im garantuje slobodu kretanja i trgovanja u Bosni, kao državi u kojoj je on suveren vladar sa razvijenim aparatom vlasti. Drugi događaj je onaj od 08.04.1203. godine kad je Kulin ban pred papinim izaslanikom De Kazamarisom izjavio da se odriče heretičkog učenja, a u suštini je jednim diplomatskim potezom spasio Bosnu od križarskog pohoda i kupio vrijeme kako bi svoju vlast stabilizovao. Konačno, treći događaj je prelazak srednjovjekove Banovine Bosne u Kraljevinu Bosnu, 26.10.1377. godine činom krunidbe kralja Tvrtka I Kotromanića u Milama kod Visokog – srcu srednjovjekovne države Bosne. Time je Bosna ušla u red svega petnaestak kraljevstava u Evropi tog perioda. Od tada Bosna širi svoju teritoriju, ali ono što je posebno zanimljivo, to ne čini ognjem i mačem, nego sporazumima i ugovorima koje je Tvrtko I zaključio na molbu dalmatinskih primorskih gradova, ali i srpskih despota nakon smrti posljednjeg iz dinastije Nemanjića, cara Uroša.
Ban Borić
Bosna nije bila terra deserta ili puki geografski pojam, kako se u, politički motivisanoj, srpskoj historiografiji želi to prikazati. Takvu tvrdnju je još sredinom XII vijeka opovrgnuo grčki historičar Kinamos kad je zapisao da rijeka Drina dijeli Bosnu od ostale Srbije, da Bosna nije potčinjena arhižupanu Srba, nego da narod u njoj ima poseban način života i upravljanja. Iz njegovih spisa je uočljivo da je Bosna posebna teritorijalno-politička cjelina koja ima svoga bana Borića, koji u borbama protiv Bizanta (1150.-1154.) učestvuje kao ugarski saveznik – simahos. Nakon poraza koji su Ugari pretrpjeli ban Borić se pred navalom bizantskih vojnika povukao preko Save u unutrašnjost zemlje. Javnost u BiH treba znati da smo do 1377. godine na čelu države imali banove, među kojima su najvažniji: Borić, Matej Ninoslav, Prijezda, Stjepan I Kotromanić, Stjepan II Kotromanić, Tvrtko I Kotromanić; kao kraljeve Tvrtka I Kotromanića, Stjepana Dabišu, Stjepana Ostoju, Tvrtka II Kotromanića, Stjepana Ostojića, Stjepana Tomaša (kralja koji je progonio pripadnike Crkve Bosanske da bi se dodvorio rimskom papi i njegovim saveznicima), Stjepana Tomaševića (jedinog od pape okrunjenog kralja Bosne) i jednu i jedinu kraljicu Jelenu Grubu.
Bosanski srebreni novac
Politički odnosno privredni vrhunac je zasigurno bio na početku vladavine bana Stjepana II Kotromanića koji je pametnom vanjskom politikom, odnosno pristajanjem uz ugarskog kralja Roberta Anžujskog, u svega 8 godina (1314.-1322.) iz Bosne protjerao Šubiće, koji su prethodno potisnuli bana Stjepana I sužavajući njegov teritoriji i bitno utičući na minimiziranje njegovih ovlaštenja. Uz povratak, od strane hrvatskih velikaša, uzurpirane bosanske teritorije ban Stjepan II je Bosni pripojio Humsku zemlju 1326. godine. On je prvi vladar Bosne koji je kovao bosanski srebreni novac – dinar. Za vrijeme njegove vladavine u Bosni su otvoreni mnogi rudnici, trgovački centri, carine i kolonije stranih trgovaca i rudara. Time su uspostavljene jake osnove za ubrzan državni, politički i privredni razvoj Bosne. Pored ruda i metala iz Bosne su u većoj mjeri bili izvoženi lovački i stočarski proizvodi. Uspostavljanjem vlasti Tvrtka I, njegovim krunisanjem za kralja postavljene su nove osnove za ubrzan ekonomski razvoj, otvorena je nova luka u Novom (na ulazu u Bokokotorski zaliv) i brodogradilište u Brštaniku (današnji Opuzen).
PROJEKAT PODRŽAVA MINISTARSTVO ZA OBRAZOVANJE, NAUKU, KULTURU I SPORT ZDK
